Jutro w Sejmie głosowanie ws. wyboru nowego Rzecznika Praw Obywatelskich! Senator RP, Lidia Staroń, nie pojawiła się na organizowanej przez Konfederację debacie kandydatów na RPO, ale wysłała nam swoje odpowiedzi na pytania. Publikujemy je poniżej i prosimy o komentarze!

1. W 2015 roku przedsiębiorca z Łodzi odmówił wydrukowania rollupu o treści promującej ideologię LGBT. Swojego prawa do odmowy wykonania niezgodnej z jego sumieniem usługi musiał bronić później przed sądami, a Adam Bodnar interweniował w tej sprawie PRZECIWKO drukarzowi, zarzucając mu, że dopuścił się dyskryminacji ze względu na orientację seksualną. Czy w tej sprawie zgadza się Pan/Pani z Adamem Bodnarem? Czy prywatny przedsiębiorca ma obowiązek wykonać usługę niezgodną z jego poglądami i sumieniem?
Ad. 1.
Sprawę drukarza z Łodzi należy oceniać na dwóch podstawowych płaszczyznach. Pierwszej – ogólnej, uwzględniającej szeroki kontekst oraz drugiej – stricte odnoszącej się do przepisów prawa.
W pierwszym aspekcie należy wskazać, że obecnie mamy do czynienia z ofensywą zjawiska określanego przez media jako „ideologia LGBT”. Uważam, że nie może być zgody na to, by pod pięknymi hasłami jakaś grupa aktywistów narzucała innym swoje poglądy przy wykorzystaniu aparatu i przymusu państwa.
Odnośnie kontekstu stricte prawnego, to TK orzekł. że art 138 Kodeksu Wykroczeń w części w jakiej penalizuje odmowę świadczenia usługi bez uzasadnionej przyczyny jest niezgodny z Konstytucją RP. Podzielam pogląd TK w tym zakresie, w szczególności zgadzam się ze zdaniem z uzasadnienia tego wyroku, że „rozwiązania, które mają ograniczać wolność podmiotów prywatnych w zakresie zawierania umów i przewidują kary za odmowę świadczenia takich usług, naruszają zaufanie do państwa i prawa, ponieważ stanowią nadmierną ingerencję ustawodawcy w wolność jednostki”.
Zatem w tej sprawie nie mogą zgodzić się z Panem RPO Adamem Bodnarem – uważam, że prywatny przedsiębiorca nie ma obowiązku wykonywania usługi niezgodnej z jego poglądami i sumieniem.

2. W 2021 r. budżet RPO to ponad 51 mln zł. Pojawiają się opinie, że to zbyt mała kwota, a administracja wokół Rzecznika Praw Obywatelskich powinna być dalej rozbudowywana. Czy uważa Pan/Pani, że budżet biura RPO jest zbyt mały? Czy powiększanie tego budżetu nie byłoby przykładem nadmiernego, szkodliwego rozrostu biurokracji?
Ad. 2.
Przerost administracji i nadmierne wydatki na administrację państwową są ze względów oczywistych zjawiskiem złym. Zarazem jednak, trzeba pamiętać, że budżety instytucji państwowych powinny być dostosowywane do zadań i obowiązków stawianych przed tymi instytucjami. Niezabezpieczenie środków na sprawne funkcjonowanie danej instytucji sprzyja rozwojowi zjawiska określanego jako „państwo z dykty” lub „państwo teoretycznego”. Dlatego wszelkie zmiany budżetowe należałoby rozpocząć od refleksji nad kompetencjami i zdaniami, które powinna spełnić dana instytucja. Odnośnie RPO, to nie wykluczam, że być może wskazane są pewne korekty w zakresie budżetu. Jednak wydaje się, że obecny budżet RPO powinien być wystarczający do tego, aby zapewnić należyte funkcjonowanie organu.

3. W ubiegłym roku polska debata publiczna była zdominowana przez temat ochrony życia nienarodzonego. Jakie jest Pana/Pani stanowisko w tej sprawie? Czy uważa Pan/Pani, że aborcja powinna być legalna? Jeśli tak, to pod jakimi warunkami? Czy legalność aborcji nie stoi w sprzeczności z konstytucyjnym prawem do życia?
Ad. 3.
Aborcja w Polsce jest legalna. Ustawa o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży wskazuje przesłanki, które muszą być spełnione, aby zabieg ten mógł zostać przeprowadzony.
Jestem za życiem, ale wprowadzenie bezwzględnego zakazu byłoby nie tylko sprzeczne z Konstytucją, ale również ze zdrowym rozsądkiem. Prawo do życia nie tylko jest przynależne dziecku nienarodzonemu, ale również matce. W przypadku, kiedy ciąża stanowiłaby zagrożenie dla życia matki, nastąpi kolizja dwóch praw: prawa do życia matki oraz prawa do życia dziecka. Takie sytuację stanowią tragedie życiowe i są niewątpliwie bardzo ciężkimi i ekstremalnymi sytuacjami. Nie znajduję jednak argumentów, które by przemawiały za tym, aby prawo do życia dziecka było preferowane kosztem prawa do życia matki.

4. Czy uważa Pan/Pani, że istotnym problemem w Polsce jest tzw. gender gap – różnicy w wysokości zarobków kobiet i mężczyzn? Czy kobiety w Polsce są dyskryminowane w zatrudnieniu? Jeżeli uważa to Pan/Pani za problem, to jakie działania powinien podejmować Rzecznik Praw Obywatelskich, żeby mu przeciwdziałać?
Ad.4.
Gender gap jest wskaźnikiem ekonomicznym, jednym z narzędzi do opisywania rzeczywistości. Bez zbadania źródeł przyczyny luki płacowej oraz poznania metodologii wyliczenia tej danej statystycznej nie można wyciągać z tego wskaźnika daleko idących wniosków. Należy sprawdzić czy jest to szerszy problem w Polsce i czy wynika z działań dyskryminacyjnych. Powyższe twierdzenie powinno jednak zostać zweryfikowana przez ekspertów, a RPO ma możliwość zlecenia przeprowadzenia analizy lub sporządzenia raportu w tym zakresie.
Podkreślenia wymaga fakt, że w Polsce gender gap jest mniejszy niż w państwach, które słyną z zaawansowanej polityki antydyskryminacyjnej i równościowej, np. w Szwecji, Francji czy Niemczech (w stosunku do tego ostatniego państwa- wskaźnik gender gap jest dwa razy wyższy niż w Polsce!).
Jeżeli faktycznie gener gap stanowiłoby problem społeczny i było zjawiskiem wynikającym z działań dyskryminacyjnych, to w pierwsze kolejności RPO powinien zainicjować akcję informacyjna, która doprowadziła do większej aktywności procesowej pracowników w tym zakresie. Właściwym do rozstrzygania sporów tego typu jest Sąd.

5. Coraz bardziej restrykcyjna polityka klimatyczna, ograniczenia emisji CO2, wyższe ceny prądu i ogrzewania prowadzą do coraz bardziej dostrzegalnego zjawiska jakim jest ubóstwo energetyczne. Ponad 10% Polaków (ok. 4 mln osób) mieszkało zimą w niedogrzanych pomieszczeniach. Czy dostrzega Pan/Pani problem zagrożenia ubóstwem energetycznym i jego bezpośredni związek z unijną polityką klimatyczno-energetyczną? Jakie środki w obronie tych zagrożonych ubóstwem energetycznym może podjąć Rzecznik Praw Obywatelskich?
Ad. 5.
Polityka energetyczna państwa to zagadnienie skomplikowane i interdyscyplinarne. Podjęcie skutecznych działań w tym zakresie wymaga podjęcia politycznych decyzji kierunkowych, które wykraczają poza kompetencje RPO. Niemniej, odnosząc się do ubóstwa energetycznego należy stwierdzić, że główną przyczyną tego zjawiska są kwestie ekonomiczne. Z jednej strony niewystarczające zarobki Polaków, z drugiej zaś wysokie opłaty za energię. Zatem, w pierwszej kolejności państwo powinno stworzyć warunki do tego, aby z jednej strony wzrastał poziom zamożności Polaków, z drugiej strony sektor energetyczny powinien mieć możliwości rozwoju i oferowania przystępnej cenowo energii.
Na pewno polityka państwa powinna uwzględniać potrzebę ochrony środowiska naturalnego, ale podstawą projektowania takiej polityki powinny być rzetelne i obiektywne przesłanki merytoryczne, a nie ideologiczna agenda części środowisk i grup politycznych.
Niepokoi mnie też to, że decyzje o charakterze politycznym np. związaną z handlem emisjami, prowadzą do wzrostu cen energii w Polsce.

6. Polacy są jednym z najbardziej rozbrojonych społeczeństw Europy. Osoby zainteresowane posiadaniem broni, poprawianiem swoich umiejętności strzeleckich i podnoszeniem poziomu swojego bezpieczeństwa cały czas stykają się z piętrzeniem przeszkód biurokratycznych i finansowych. Czy będzie Pan/Pani działać na rzecz ułatwienia Polakom dostępu do broni?
Ad. 6.
Prawo do posiadania broni wynika z Konstytucji RP. Ochrona życia realizuje się również przez możliwość obywatela do skutecznego odparcia ewentualnego zagrożenia. Oczywiście nie wyklucza to reglamentacji przez państwo tego prawa oraz ustalenia przesłanek, które powinien spełnić obywatel, aby posiadać broń. Jednakże przepisy prawa w tym zakresie powinny być jednoznaczne, a przesłanki umożliwiające właściwym organom wydanie negatywnej decyzji o pozwoleniu na broń obiektywne.
W ramach obecnego ułomnego prawa, wydaje się rolą RPO powinno być stanie na straży tego, aby obecnie obowiązujące przepisy prawa były stosowane jednolicie. Należałoby rozważyć, czy aktywne uczestnictwo RPO w postępowaniach administracyjnych o wydanie pozwolenia na broń mogłoby się do tego przyczynić.

7. Cenzura w mediach społecznościowych, kasowanie profili (Janusza Korwin-Mikkego na Facebooku, czy Dobromira Sośnierza na Twitterze), moderowanie treści, brak przejrzystości w funkcjonowaniu dużych platform internetowych, niezrozumiałe regulaminy, brak drogi odwoławczej w przypadku decyzji o usunięciu treści to standardowa praktyka ograniczania wolności słowa przez cyfrowych gigantów. W jaki sposób zamierza Pan/Pani wzmocnić pozycję użytkownika względem dużych platform internetowych?
Ad. 7.
Przede wszystkim zaczęłabym od zlecenia przygotowania analizy jaka jest skala problemu, ile osób zostało w ten sposób poszkodowanych. Po zdobyciu takiej wiedzy, możliwe byłoby inicjowanie np. pozwów zbiorowych, czy innego rodzaju aktywności mających za cel obronę wolności słowa w sieci i jej propagowanie. Chcę przy tym zaznaczyć, że jestem całkowicie za prawem do swobodnego wyrażania własnych opinii, oczywiście z poszanowaniem innych osób, i jako RPO byłabym tej zasady orędownikiem. Uważam za błąd usuwanie czy cenzurę profili w mediach społecznościowych przez wspomniane w pytaniu podmioty, jedynie ze względu na posiadanie wyrazistych poglądów. Inną kwestią jest sprawa cyt. „niezrozumiałych regulaminów czy też brak drogi odwoławczej w przypadku decyzji o usunięciu” – tu przepis musi być precyzyjny. Nie można zawieszać komuś jego konta w mediach społecznościowych, jeżeli nie naruszył obowiązującego prawa.

8. W wielu miastach stykamy się obecnie ze zjawiskiem systemowego eliminowania kierowców z przestrzeni miejskiej. Strefy płatnego parkowania są poszerzane, opłaty za parkowanie drastycznie podnoszone, główne ulice zwężane, aby zrobić miejsce na ścieżki rowerowe (z których w Polsce przez dużą część roku nie da się korzystać). Motywacją takich działań jest raczej konkretna lewicowa ideologia, a nie rzetelna analiza potrzeb mieszkańców. Jakie jest Pana/Pani stanowisko w tej sprawie? Czy jako RPO będzie Pan/Pani interweniować w obronie kierowców?
Ad. 8 .
Poruszone w pytaniu sprawy leżą w gestii działania władz samorządowych. To one posiadają demokratyczny mandat do podejmowania decyzji odnoszących się do konkretnych problemów lokalnych – w tym przypadku dotyczących zagospodarowania przestrzennego miasta. Natomiast rolą Rzecznika Praw Obywatelskich jest interweniować w obronie praw obywateli, gdy nie są one przestrzegane, co dotyczy także praw kierowców.
Moim zdaniem brakuje prowadzenia dyskusji i podejmowania decyzji w oparciu o nie na linii zmotoryzowani – samorząd. To ważna grupa mieszkańców każdej lokalnej mniejszej lub większej społeczności, i problemy tej grupy powinny być traktowane z równym poszanowaniem i atencją, jak np. problemy pieszych lub rowerzystów.

9. Czy uważa Pan/Pani lockdown, którym byliśmy objęci przez ostatni rok, za zgodny z Konstytucją i legalnie wprowadzony? Czy jako RPO zwróci się Pan/Pani do Trybunału Konstytucyjnego o stwierdzenie sprzeczności ustaw i rozporządzeń, które wprowadzały lockdownowe obostrzenia i ograniczenia? Czy wystąpi Pan/Pani w obronie poszkodowanych przez rząd przedsiębiorców, którym rząd odebrał prawo do odszkodowań?
Ad. 9.
Mogę zapewnić, że będę interweniować i wspierać przedsiębiorców, których prawa nie były przestrzegane w okresie tzw. lockdownu. Obywatele ponieśli bez wątpienia wiele strat w trakcie ostatniego roku. Moje działanie byłoby jednak możliwe jedynie w ramach obowiązującego prawa, którego kształtowanie leży w kompetencji władzy ustawodawczej. Jeżeli zwróciłyby się do mnie osoby, którym bezprawnie odebrano możliwość ubiegania się o odszkodowanie, to w tych przypadkach podjęłabym interwencję. Z inicjatywy Koła Senatorów Niezależnych, którego jestem przewodniczącą powstał projekt Ustawy o wyrównaniu szkód majątkowych (tzw. „specustawa odszkodowawcza”). Ustawę przyjął już Senat i Komisja Gospodarki Sejmu.

10. Co sądzi Pan/Pani o prawach pacjentów, którzy są dziś izolowani w szpitalach? W dalszym ciągu państwo odmawia prawa do odwiedzania chorych dzieci i starszych, czasem umierających już ludzi – niezależnie od tego, czy ich rodziny przeszły już COVID, czy ich rodzina nabyła odporność poszczepienną. Taka sytuacja przyczynia się do wzrostu umieralności, a często prowadzi także do decyzji chorych, którzy wolą zostać w domu, pod opieką rodziny, niż leczyć się w szpitalu. Czy wystąpi Pan/Pani w obronie tych praw pacjentów?
Ad. 10.
Zapewniam, że wystąpię w obronie każdego pacjenta, którego prawa nie były przestrzegane. W mojej ocenie każda taka sytuacja powinna być rozpatrywana indywidualnie. Dotyczy to zarówno kwestii ewentualnych naruszeń prawa, jak i spraw związanych ze stanem zdrowia. W tym drugim aspekcie powinniśmy zdać się na specjalistów – lekarzy, i na to co oni zalecają w konkretnym przypadku. Wierzę, że decyzja o izolacji nie jest podejmowana bez powodu, ale mam również świadomość, że błędy co do postępowania wobec pacjentów są popełniane również przez lekarzy. Jeżeli prawa pacjenta byłyby naruszone, a wnioski z analizy stanu zdrowia niewłaściwie wyciągane, to w każdej tego typu sprawie stanęłabym w obronie poszkodowanego.

11. Na naszych oczach dokonuje się prawny podział społeczeństwa na osoby zaszczepione i niezaszczepione. Ograniczone zostaną prawa niezaszczepionych Polaków do swobodnych podróży zagranicznych, a być może także do korzystania z różnego rodzaju usług publicznych i prywatnych (np. wstęp na koncerty). Czy uważa Pan/Pani paszporty covidowe i inne formy segregacji sanitarnej za zgodne z Konstytucją?
Ad. 11.
To, czy paszporty covidowe są zgodne z Konstytucją, wiążąco może stwierdzić jedynie Trybunał Konstytucyjny. Ewentualna implementacja prawa w takim, czy innym kształcie, leży w kompetencji Parlamentu i Rządu. Dopóki nie ma wprowadzonego obowiązku szczepień, którego wprowadzenia jestem przeciwniczką, to konsekwentnie nie powinna być stosowana segregacja sanitarna i różnicowanie jakościowe podejścia do jednej i drugiej grupy obywateli.

12. Od wielu miesięcy obserwujemy sytuację, w której szczepienia przeciwko COVID-19 są teoretycznie dobrowolne, a w praktyce wiele osób styka się z ogromną presją, graniczącą z realnym przymusem szczepień. Żołnierzom zamyka się ścieżkę rozwoju i kariery w wypadku odmowy szczepień, personel medyczny poddawany jest gigantycznej presji środowiskowej, a rząd inwestuje ogromne publiczne pieniądze w nieustanną propagandę proszczepionkową. Jakie jest Pana/Pani stanowisko w tej sprawie? Czy obecnie możemy w ogóle mówić o dobrowolności szczepień na COVID-19? Czy jako Rzecznik Praw Obywatelskich będzie Pan/Pani interweniować w obronie osób, które mają problemy w pracy z powodu odmowy szczepienia?
Ad. 12.
Należy stwierdzić, że obecnie w Polsce szczepienia przeciw COVID-19 są dobrowolne i uważam, że nadal powinny takie pozostać. Nie oznacza to jednak odebrania kompetencji Rządowi do takiego ukierunkowania działań walki z koronawirusem, jaki uzna za stosowny. Musimy uwzględnić zastany stan prawny i ustrój państwa, w którym to w demokratycznych wyborach na okres 4 lat wybierany jest skład Parlamentu, i to właśnie ta instytucja jest odpowiedzialna za wypracowywanie rozwiązań, a Rząd za ich wdrażanie. Rolą RPO w tym zakresie jest zaś kontrola działań Parlamentu i Rządu oraz niwelowanie negatywnych dla obywateli konsekwencji podejmowanych przez polityków decyzji. Jeśli będę RPO będę podejmować właśnie takie działania.